رویکردهای آموزشی و پژوهشی

مقدمه

در عصر غیبت، همواره علمای أعلام و حوزه های علمیه رسالت نشر و تبیین معارف أهل بیت(ع) را به عهده داشته و در سایه عنایات حضرت ولی عصر(عج) به توفیقات شایانی در زعامت جهان تشیع دست یافته و بحمدالله این مسیر نورانی در قرن أخیر به رهبری حضرت امام خمینی(ره) به انقلاب اسلامی و تشکیل حکومتی شیعی منجر شده است.

با پیروزی انقلاب اسلامی و مجال احیای احکام اجتماعی اسلام، انتظارات از حوزات علمیه به عنوان مادر نظام مقدس اسلامی، شکل تازه ای به خود گرفت. پیشرفت روزافزون تکنولوژی و علوم طبیعی ، معادلات حساس منطقه ای و امواج شبهات و تبلیغات گسترده علیه تشیع و حکومت اسلامی ایران، نیازمند تحول رویکرد حوزه و ورود در مباحث و ابواب مبتلا بهی شد که در گذشته بسیار کمتر مورد انتظار بود. به همین علت در دهه های أخیر تطبیق دستاوردهای نظام علمی حوزه بر شرایط موجود و پاسخگویی و هدایت مسیر اسلام در بعد حکومتی به یکی از اهداف اصلی مجموعه نورانی حوزه تبدیل و این سوال در محافل مختلف حوزوی مطرح گشت، که مبانی اعاظم ما و دستاوردها وفروعات محققین حوزه بر اساس آن مبانی، تا چه اندازه راهگشا و پاسخگو خواهد بود.

اما آن چه که در تمامی این گفتمان ها به چشم می خورد ، کم توجهی و عدم عنایت به بعد علمی حضرت امام خمینی(ره) است. اگر چه دستاورد ایشان که همانا تحقق حکومتی بر مبنای مکتب تشیع است؛ بی بدیل و بی نظیر بوده است، لکن متأسفانه در پرتو تجلی این موهبت ، شخصیت علمی و مدققانه ایشان مظلوم واقع شد و قبل از اینکه نظریات ایشان در فضای حوزه تبیین و تنقیه شود، با مجموعه ای از اشکالات محتوایی و ساختاری مواجه شد. به همین علت، بسیاری از مبانی و نظریات ایشان در علوم نظری و عملی، در کمال بلوغ و افق کم نظیری که داشت و ثمرات آن راهگشای بسیاری از مسائل امروز ما بود، به بوته فراموشی سپرده شد.

 

بر  همین اساس موسسه فقهی امیرالمؤمنین(ع) تحت اشراف آیت الله فرحانی با عنوان فقه الخمینی(ره) و معنون نظامواره مبانی حضرت امام (ره) تأسیس شده است.هدف اصلی این مجموعه تربیت و پرورش فقیهانه طلاب بر اساس مبانی حضرت امام خمینی(ره) و استفاده از نتایج و آثار نظرات ایشان، در حل مسائل و نیاز های نظام مقدس جمهوری اسلامی است.

 

 

رویکرد آموزشی مدرسه فقهی امیرالمؤمنین(ع)

طبیعتا نائل آمدن به اهداف مدنظر این مجموعه، نیازمند تدوین مسیر دقیق و جامعی است که دانش پژوه، با طی آن مسیر به قلة مورد نظر برسد. به همین علت مدرسه فقهی امیرالمؤمنین(ع)، دو رسالت اساسی را در رویکرد تحصیلی خود مدنظر قرار داده است.

این مجموعه در وهله اول در پی تربیت نفوس مستعد می باشد. به این معنا که با رفع نواقص و مشکلات نظام فعلی آموزشی ، طلبه این مدرسه، بتواند با طی مسیر تحصیلی خود، مبادی و اصول استنباط را فراگرفته و در ایجاد و تقویت ملکة اجتهاد به نحو أحسن گام بردارد. تحقق این هدف غالبا به ساختار مناسب آموزشی بر میگردد.

رسالت این مدرسه در وهله دوم، حیث محتوایی مجموعه است که تبیین و نشر اندیشه امام خمینی(ره) و علامه طباطبایی (ره) خواهد بود. رسیدن به این أمر،  نیازمند سپری کردن مقدمات و مبادی خاص خود از حیث محتوایی است. به همین دلیل ترتب و دسته بندی ابواب و مباحث فقهی، اصولی و فلسفی، توسط تلامذه برجسته آیت الله فرحانی و با عنایت ایشان ، تنظیم تبویب شده است که بر اساس ساختار آموزشی و مسیر تحصیلی مدرسه، ارائه خواهد شد.

 

ساختار آموزشی مدرسه

یک نظام آموزشی،وقتی موفق و مؤثر خواهد بود که اقتضاء فهم ها و استعدادها را در برنامه خود لحاظ کند. مسئله ای که در روال تحصیلی امروز حوزه، کمتر مورد توجه قرار می گیرد و معمولا طلاب نسبت به ادامه مسیر علمی خود در ابواب و رشته های مختلف، مأیوس و بی میل شده  و به شکوفایی و پویایی مدنظر و مورد نیاز حوزه نمی رسند.

طلاب محصل در مقطع سطح و درس خارج، امروز با مشکلات متعددی مواجه هستند. به عنوان مثال:

1-   در گذشته روال درس خارج به گونه ای بود که اساتید برای مرور و رفع اشکالات و تعمیق مباحث، وقت اضافه و جداگانه ای را اختصاص می دادند. به عنوان مثال استاد رسائل در یک روز، دو ساعت تدریس داشت. یک جلسه به توضیح و تبیین متن کتاب و ساعت دوم به تدقیق و رفع اشکال آن مبحث می پرداخت.

علاوه بر این ، شیوه دیگری نیز مرسوم بود که پس از درس استاد، تلامذه برجسته وی، حلقه های کوچک تدریس و مشاوره علمی داشتند و درس همان روز را در جهت رفع اشکال و  ابهام ، تکرار کرده که به این شاگردان مقرر می گفتند. به عنوان مثال آیت الله بروجردی(ره) مقرر آخوند خراسانی(ره) بودند و درس استاد، همان روز توسط ایشان برای بعض شاگردان ، تقریر می شد.

در سنوات اخیر این شیوه ها عملا کنار گذاشته شده است و  نوعا در درس اساتید برجسته حوزه علمیه، به دلیل جمعیت بالای شاگردان و یا ضیق وقت و اشتغالات مختلف علمی و اجرایی اساتید، ارتباط نزدیک و مؤثر بین شاگرد و استاد شکل نمی گیرد . به همین علت در بسیاری از موارد، برای سوالات ، نکات و حتی تحقیقاتی که ذیل درس، برای دانش پژوه ایجاد می شود، جایگاه و روالی در جهت پیگیری ، تعمیق و تدقیق یافت نمی شود.

تکرار این گونه موارد ، قهرا یاس و افت انگیزه ایجاد  کرده و موجب می شود که طلبه به طور جدی و عمیق به دنبال مسائل و حل آنها نرود و قطعا نتیجه این نقص و کمبود در مسیر تحصیل ، افت سطح علمی طلاب خواهد بود.

2-   مطالبی که در سطوح دو و سه خوانده می شوند ، به صورت غیر مرتبط و ناهمگون باقی می مانند.

مثلا در علم اصول، زمانی که کتابی مثل کفایه در پایه نهم و دهم سطح، خوانده می شود، در مرحله اول منهج استدلال، ارتباط مجموعه نظرات و مطالب آخوند(ره) و در مرحله دوم ارتباط کفایه با نظرات کتب آموزشی گذشته مانند رسائل و اصول الفقه، تبیین و تنقیه نمی شوند. به همین علت دانش پژوه پس از اتمام کتب سطح ، در بهترین حالت ممکن، مجموعه ای از نظرات به ظاهر غیر مرتبط را دریافت کرده است.

اثر این مسئله در ورود به درس خارج نمایان می شود. طلبه ای که می بایست در درس خارج به تحقیق و کنکاش در مبانی متأخرین فن، مانند محقق اصفهانی(ره) ، محقق نائینی(ره) ، مرحوم امام(ره) و سایر أعاظم بپردازد و مقدمات استنباط و اجتهاد را آغاز کند؛ به علت ضعف در آموزش و فراگیری کتب سطح، به ناچار باید رجوع کرده و وقت خود را به تبیین مبانی شیخ انصاری(ره) و آخوند خراسانی(ره) اختصاص دهد و یا با نادیده گرفتن مبانی شیخ(ره) و آخوند(ره) پایه و زیرساخت نظام اصولی و فقهی خود را رها  کند!

به همین علت در نظام آموزشی فعلی، نوعی ناهمگونی و گسست میان آموزه های دوره سطح و آموزه های دوره خارج مشهود است. برای پر کردن این گسست و یافتن حلقه مفقوده میان مرحله سطح و مرحله خارج باید چاره ای اندیشیده شود.

رفع این معضلات و همچنین کاستی های دیگر نظام آموزشی و پژوهشی فعلی، نیازمند برنامه ای مدون و سازمان یافته است که با حفظ روال فعلی حوزه ، نواقص و مشکلات آن را برطرف سازد.

مدرسه فقهی امیرالمؤمنین(ع)، با عنایت به مجموع این مشکلات، بر اساس الگوی تربیت علمی آیت الله فرحانی، به تدوین و تنظیم نظامی آموزشی و پژوهشی پرداخته که با تلاش برای جبران نواقص موجود، موفقیت تحصیلی دانش پژوه در نیل به اجتهاد را تحقق بخشد.

بر همین اساس، مسیر متصور در تربیت علمی مدرسه، متشکل از سه مرحله طولی می باشد که ساختار آموزشی نیز بر اساس این الگو تنظیم شده است. این سه مرحله عبارتند از:

1-  کسب مهارتهای لازم در جهت دریافت و استخراج صحیح و دقیق از متون و منابع

2-  تمرین تحقیق به معنای بررسی و تدقیق در جهت مطابقت و هم خانوادگی مفاهیم و نظریات علمی

3-  اجتهاد و تولید تحقیقات ارزشمند و قابل عرضه و اعتماد

 

با توجه به این الگو، ساختار آموزشی-پژوهشی مدرسه ، متشکل از 3 مقطع می باشد:

1-   دروه تمهید: که مطابق با دوران سطح عالی حوزه علمیه و به مدت 4 سال می باشد. در این دوره عمدتا بر همان مرحله اول تأکید می شود. به این معنا که طلبه ضمن تعلیم محتوای کتب هر پایه، بر تقویت درک مطلب و فراگیری استخراج مبانی مولفین این کتب و هندسه سازی این مبانی خواهد پرداخت.

برای تحقق این هدف، به مقتضای هر پایه، ساز و کار مختلفی تعریف شده است که در کلاس هایی مانند توانمند سازی، مشاوره ، کارگاه های تمرین و تقریرنویسی اجرا خواهد شد.

 

 

2-   درس خارج عمومی: به مدت 4 سال می باشد. که با محوریت درس خارج آیت الله فرحانی در سه باب فقه و اصول و فلسفه صورت می پذیرد. رویکرد اصلی این مقطع، مرحله دوم مسیر تربیت علمی است. به این معنا که مسیر آموزشی در مقطع درس خارج، با هدف تحلیل و بررسی و مقایسه انظار و آراء اعاظم هر فن، ادامه خواهد یافت.

در این دوره، با توجه به تأمین پیش نیاز ها در مقطع تمهید و همچنین برنامه های آموزشی مدونی که در حاشیه درس خارج برگزار می شود، دانش پژوه به نظریه پردازی و اصطلاحا رسیدن به تألیف مقالاتی مبتنی بر أقول و ارائه نظرات قابل اعتنا، خواهد رسید.

همچنین در این مقطع از حیث محتوایی ، چشم انداز علمی مدرسه و تحقیق و تسلط بر مبانی و آراء امام خمینی(ره) و علامه طباطبایی(ره) در دستور کار قرار دارد.

طلبه در سال آخر این دوره به تألیف رساله سطح سه خود یا یک رساله معتبر علمی می پردازد.

 

3-   درس خارج پژوهش محور: این مقطع، به مدت دو سال می باشد و دوره ای آموزشی و پژوهی است. در این مقطع ،از حیث تربیت علمی و ساختار آموزشی ، دوره دوم و سوم مراحل سه گانه مذکور، مدنظر است. همچنین از جهت محتوایی نیز نائل آمدن به چشم انداز علمی موسسه و رسیدن با قله های نظام  اندیشه امام(ره) و علامه طباطبایی(ره) هدف این مقطع خواهد بود.

طلبه در سال آخر این دوره به تألیف رساله سطح چهار خود یا یک رساله معتبر علمی می پردازد.

 

مزایای آموزشی

1-   بهره مندی از اساتید برجسته ومجرب ومسلط به مبانی، نظام و هندسه علمی مولفین

یکی از برنامه های اصلی آموزشی، تدریس کتب سطح، به بهترین شیوه ممکن و مطابق با اهداف و رویکرد تحصیلی مدرسه است. تضمین این امر، وجود اساتید نخبه و مجرب است. اساتیدی که با سرمایۀ سالها تجربه، به روش های مختلف تدریس مسلط هستند . لذا با توجه به آنچه که در ساختار و اهداف آموزشی مطرح شد؛ اساتید این مجموعه علاوه بر توضیح دقیق و عالمانه هر بحث، به تبیین روابط بین مباحث و سازمان علمی مولف و آثار گوناگون خواهند پرداخت.

2-   دوره های توانمند سازی

همانگونه که اشاره شد، یکی از معضلات اصلی موجود، عدم وجود زمان مدون و ثابتی در راستای درک بیشتر وبهتر مطالب کلاس درس است. در این باب چند حالت وجود دارد:

الف) مطالبی که در کلاس درس مطرح می شود، مبتنی بر مقدمات و مبانی است که در گذشته طرح و بحث شده و لیکن این مقدمات در جای خود به خوبی تفهیم نشده است. لذا محصل به علت عدم تسلط بر مبادی و مقدمات مطالب درس، استفاده کامل و شایسته را از کلاس نمی کند.

ب) طلبه اگر چه تسلط به مقدمات بحث دارد، لکن به علت سنگین و سخت بودن محتوای کلاس درس، نیازمند وقت بیشتری در جهت رفع سوالات و ابهامات خود است.

ج) مشکلات قبلی وجود ندارد ولیکن سوالات و دقت نظرهایی برای طلبه به وجود آمده است که نیازمند وقت علیحده ای در جهت تدقیق و تفهیم مطالب و مباحث درس دارد.

همانگونه که اشاره شد، نظام آموزشی موفق و مؤثر خواهد بود که اقتضاء فهم ها و استعدادها را در برنامه خود لحاظ کند. مدیریت بازخورد تدریس استاد، در خود کلاس درس، مشکلات زیادی را در پی خواهد داشت. لذا رسیدگی به همه نکات فوق با توجه به تفاوت فهم ها و استعدادها ، نیازمند ظرف دیگری در جهت تامین این موارد است.

لذا نظر به اینکه امکان ارایه تمام مفاهیم وزوایای مطالب، در کلاسهای تدریس وجود ندارد واین امر با محدودیت های مختلفی مواجه است؛ کلاس های توانمندسازی با سازو کار مشاوره علمی و مبتنی بر تحقیقات و مراجعات طلاب، در تمام مسیر آموزشی این مدرسه در نظر گرفته شده است. هدف از دوره ها، ارتقای فهم  علمی دانش پژوه وهمچنین رفع ابهامات باقی مانده  و تدقیق در مطالب و محتوای هر بخش می باشد.

3-   دوره های تمرین اجتهاد

درکنار دوره توانمندسازی که به صورت فراگیر برای کلیه دروس و مقاطع ارایه میشود؛ جهت آموزش مبادی و اصول استنباط، کلاس های مشاورة مقاله محور، با رویکرد تحقیقی و اجتهادی تعریف شده است.

این دوره برخلاف دوره توانمند سازی، فراگیر نمی باشد و مخصوص طلابی است که از سطح متعارف کلاس بالاتر بوده و آمادگی و پتانسیل ساز و کار این روش علمی را دارند.

باید توجه داشت که اگر دانش پژوهی دوره توانمند سازی علمی خود را به خوبی طی کند بر اساس کیفیت کار خود در آن مقطع، در نهایت آمادگی کار علمی در دورهای تمرین اجتهاد را خواهد یافت.

4-   مدیریت گروه های علمی

یکی از معضلات موجود در موسسات و مجموعه های مختلف علمی، عدم وجود موضعی در راستای ارتباط مستمر و نزدیک بین محصلین و مسئولین است.معمولا این امر به عهده برخی معاونت ها گذاشته می شود  که با توجه به جایگاه اجرایی این معاونت، آن انعطاف و ارتباط موثر با بدنه محصلین مجموعه شکل نمی گیرد و نتایجی همچون عدم لحاظ نیاز های فعلی محصلین و یا عدم هماهنگی بین برنامه های تنظیم شده، با شرایط و مختصات مقاطع مختلف است.

همچنین در کنار مدرسین و اساتید مشاوره، وجود متولی دیگری در راستای جبران کمبودها و پشتیبانی مسیر علمی دانش پژوه، لازم است. فلذا با تفکیک و تقسیم گروه ها با ضوابط مشخص، از بین تلامذه برجسته آیت الله فرحانی، مدیر گروه های علمی انتخاب شده تا ضمن ارتباط گسترده با أعضا و پایش سطح علمی و روحیات آنها، درجهت همراهی هر چه بیشتر و بهتر دانش پژوهان و نیاز سنجی ویاری مستمر آنها اقدام کرده و در جهت تبیین و ارایه اهداف ومورد نظر؛ برنامه های متناسب با أعضا را در اختیار آنها قرار دهد.

مزایای  پژوهشی:

1-  آموزش مهارت تقریر نویسی:

طلاب تقریرات دروس اصلی را به صورت منظم مکتوب می نمایند و برای این منظور مهارت های تقریر نویسی آموزش داده می شود.

تقریرهای منظم که تاییدیه معاونت پژوهش را دریافت می نماید، با ذکر نام مقرّر، چاپ و منتشر می گردد.

2-  آموزش نگارش مقالات علمی:

طلاب در هر ماه مقالۀ علمی ارائه دهند. لذا مهارت های نگارش مقالات علمی آموزش داده می شود و مقالات برتر در نشریۀ مدرسه منتشر می گردد.

3-   نگارش رسالۀ علمی:

پژوهشگر با هدایت استاد راهنما و تایید معاونت پژوهش، موضوعی را انتخاب می کند و با بررسی جنبه های مختلف آن موضوع، نظریات بزرگان آن علم را دربارۀ موضوع مربوطه جمع آوری و دسته بندی می کند.